Stefan z Nidzicy /(von Neidenburg)

Stefan z Nidzicy /Stefan von Neidenburg / (ok.1412 - 1495), syn Macieja herbu Bogoria, biskup chełmiński. Naukę pobierał początkowo w Nidzicy a później w innych miastach pruskich. W 1435 roku wyjechał na studia teologiczne i prawnicze do Wiednia. Po przyjęciu święceń kapłańskich i powrocie do Prus został pisarzem biskupa pomezańskiego. Od 1448 roku na dworze wielkiego mistrza krzyżackiego. Reprezentował Zakon na zjazdach stanów pruskich a także w czasie rokowań z Polską w latach wojny 13 letniej. Był jednym z delegatów krzyżackich w rokowaniach polsko-krzyżackich w Toruniu w 1466 roku. Zaliczono go do stronników Kazimierza Jagiellończyka. Był w tym czasie kanonikiem warmińskim. W 1479 roku wybrano go biskupem chełmińskim (konsekracja miała miejsce dopiero w 1481 roku). Będąc biskupem chełmińskim zwołał synod diecezjalny, ufundował ołtarz m.in. dla kościoła w Lubawie, wspólnie z biskupem pomezańskim w 1486 roku rozpoczął proces beatyfikacyiny Doroty z Mątowów. Aż do śmierci był lojalnym poddanym królów polskich, co nie przeszkadzało mu być obrońcą praw przywilejów prowincji pruskiej. Zmarł w w Lubawie, pochowany w Chełmnie.

Stefan z Nidzicy (von Neidenburg) (zm. 1495), biskup chełmiński.

Był synem bliżej nieznanego Macieja. Na prawdopodobnie szlacheckie pochodzenie S-a może wskazywać jego pieczęć, przedstawiająca sylwetkę biskupa z umieszczoną u dołu tarczą herbową, z wyobrażeniem ptaka siedzącego na gałęzi i zwróconego w prawo.

W semestrze letnim 1435 zapisał się S. na studia na uniw. w Wiedniu, ale ich najpewniej nie ukończył. Wkrótce otrzymał święcenia kapłańskie oraz uprawnienia notariusza publicznego. Najpóźniej od r. 1442 rozpoczął karierę kościelną u boku bp. pomezańskiego Kaspara Linke. W r. 1448 znalazł się w składzie personelu kancelarii wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Konrada von Erlichshausena, a od r. 1450 występował jako sekretarz jego następcy Ludwika von Erlichshausena. W okresie działalności kancelaryjnej S. wypełniał różne misje dyplomatyczne oraz posłował w l. 1450–3 na zjazdy stanów pruskich do Elbląga. W r. 1452, z inicjatywy wielkiego mistrza, otrzymał kanonię w kapit. warmińskiej, z której wkrótce musiał zrezygnować; w jej posiadanie wszedł ponownie przed 24 IV 1459, obejmując prebendę po zmarłym Filipie Lange. W r. 1453 objął bogato uposażoną plebanię kościoła paraf. św. Mikołaja w Elblągu, należącą do patronatu krzyżackiego, która odtąd przez wiele lat stanowiła ekonomiczną podstawę jego działalności dyplomatycznej. T.r., jako sekretarz wielkiego mistrza i pleban w Elblągu, bronił S. wobec Jana Kapistrana zakonu krzyżackiego przed zarzutami sformułowanymi przez Jana Bażyńskiego, jednego z członków opozycji antykrzyżackiej w Prusach. W kwietniu t.r. spisał akt pełnomocnictwa dla przedstawicieli zakonu krzyżackiego na proces ze Związkiem Pruskim, prowadzony na dworze cesarza Fryderyka III w Wiedniu. W marcu 1454, podczas wojny trzynastoletniej, został ranny w trakcie artyleryjskiego ostrzału Malborka przez wojska związkowe. Należał do głównych negocjatorów strony krzyżackiej w rokowaniach z królem Kazimierzem Jagiellończykiem, m.in. w styczniu i wrześniu 1455. W rokowania krzyżacko-polskie był zaangażowany zwłaszcza pod koniec wojny; wszedł w skład delegacji Zakonu na rozmowy pokojowe w Brześciu (maj 1463) i Toruniu (lipiec t.r.), uczestniczył w negocjacjach na Mierzei Wiślanej (kwiecień–wrzesień 1465) oraz w przygotowywaniu traktatu pokojowego. Po zawarciu pokoju toruńskiego (1466) pozostał w służbie wielkiego mistrza. Dn. 17 II 1467 reprezentował Ludwika von Erlichshausena na zjeździe stanów pruskich w Elblągu, poświęconym zagadnieniom handlu, czynszów, pieniądza i zasad dziedziczenia. Z kolei 10 V t.r., już po śmierci wielkiego mistrza, wziął udział jako członek delegacji krzyżackiej w zjeździe w Piotrkowie.

Niebawem S. zmienił radykalnie orientację polityczną i przeszedł na stronę króla Kazimierza Jagiellończyka. Przejawem tego było poparcie przez S-a jako kanonika warmińskiego kandydatury sekretarza królewskiego i dyplomaty Wincentego Kiełbasy na biskupstwo warmińskie, które jednak otrzymał Mikołaj Tungen. Wziął udział, jako przedstawiciel kapit. warmińskiej, w zjeździe stanów pruskich w Malborku, który rozpoczął się 14 VIII 1469. Po uzyskaniu przez Kiełbasę biskupstwa chełmińskiego zaangażował się w r. 1472, również bezskutecznie, w poparcie kandydata królewskiego Andrzeja Oporowskiego na biskupstwo warmińskie. Będąc przeciwnikiem politycznym bp. warmińskiego Tungena, został przez niego w r. 1479 pozbawiony kanonii warmińskiej. Odzyskał ją w wyniku interwencji królewskiej po 7 VII t.r., kiedy na zjeździe w Piotrkowie biskup zawarł ugodę z Kazimierzem Jagiellończykiem. Dzięki poparciu króla S. został 4 XI postulowany przez kapitułę na biskupstwo chełmińskie. Papież Sykstus IV zatwierdził go 19 I 1480; konsekracja nastąpiła 19 VIII 1481 w Lubawie. W dokumencie z t.r., w którym papież domagał się od S-a złożenia przysięgi na wierność Stolicy Apostolskiej, znalazło się w wyniku błędu kancelarii papieskiej stwierdzenie o przynależności diec. chełmińskiej do metropolii gnieźnieńskiej. Konsekwencją tej pomyłki był udział pełnomocnika S-a w rozpoczętym w styczniu 1485 synodzie metropolitalnym w Piotrkowie oraz kilkuletni spór z Rygą o przynależność metropolitalną diec. chełmińskiej. Jeszcze 8 III 1494 legat papieski Achilles de Graffis zagroził S-owi interdyktem, jeśli w ciągu sześciu dni nie złoży przysięgi posłuszeństwa arcybp. ryskiemu Michałowi Hildebrandowi. Zaangażowany w działalność polityczną prowadzoną przez stany Prus Królewskich, S. od kwietnia 1482 systematycznie brał udział w zjazdach stanowych. W lipcu 1489 był członkiem poselstwa stanów pruskich do Krakowa w sprawie uzyskania poparcia dla nowego bp. warmińskiego Łukasza Watzenrode. Dn. 24 IX 1481 erygował wikarię p. wezw. św. Michała Archanioła w kościele paraf. św. Janów w Toruniu oraz instytuował na niej Jana z Orzechowa. W grudniu t.r. zwołał synod diecezjalny, na którym potwierdził wcześniejsze ustawodawstwo synodalne wydane przez biskupów chełmińskich: Arnolda Stapela i Jana Marienau oraz dodał nowe postanowienia. W r. 1482 konsekrował kościół paraf. w Grabowie. Dn. 26 V 1483 ogłosił dokument odpustowy wydany przez arcybp. ryskiego Stefana Grube dla toruńskich cysterek-benedyktynek; 13 VIII 1489 poświadczył klasztorowi wszystkie udzielone mu odpusty.

S. starał się o ponowne wszczęcie procesu kanonizacyjnego Doroty z Mątowów i 26 VII 1486 poświadczył odpis akt odnoszących się do jej życia i cudów. Dn. 4 X 1488 ogłosił dokument odpustowy wystawiony przez czterech kardynałów dla kaplicy w Barbarce koło Torunia. Dn. 28 VII 1489 uzyskał dokument króla Kazimierza Jagiellończyka skierowany przeciw diecezjanom zaniedbującym płacenia tzw. płużnego na rzecz Kościoła. Ufundował 27 II 1491 anniwersarium w katedrze fromborskiej. Dn. 6 VI t.r. rozstrzygnął spór między Radą Torunia a prepozytem kościoła św. Jerzego Janem Kotmanem o ufundowaną tamże przez Gertrudę von Allen wikarię, którą inkorporował do kaplicy św. Jerzego. Był ponadto fundatorem altarii w kościele paraf. w Lubawie oraz zatwierdził fundację rycerza Jana z Kruszyn z r. 1381 dla prepozytury Świętego Ducha w Brodnicy. Dn. 29 V 1495 król Jan Olbracht zezwolił mu na zajęcie wsi i dóbr należących do zamku starogrodzkiego oraz folwarku przy zamku w Unisławiu. S. rezydował na zamku w Lubawie, gdzie posiadał bogatą kolekcję monet. Zmarł po 29 V 1495, został pochowany w prezbiterium kościoła katedralnego w Chełmży.



Altpreuss. Biogr., II (H. Schmauch); Oracki, Słown. Warmii, Prus Ks., II; Radzimiński A., Tandecki J., Katalog dokumentów i listów krzyżackich oraz dotyczących wojny trzynastoletniej z Archiwum Państwowego w Toruniu (1454–1510), W. 1998 II nr 1; Słownik biograficzny kapituły warmińskiej, Olsztyn 1996; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV (J. Wenta); Woelky C. P., Der Katalog der Bischöfe von Culm, „Zeitschr. für Gesch. und Altertumskunde Ermlands” Bd. 6: 1878 s. 50–1; – Biskup M., Trzynastoletnia wojna z zakonem krzyżackim, W. 1967; Czaja R., Deutscher Orden und Stadtklerus in Preussen im Mittelalter, Ritterorden und Kirche im Mittelalter, Ordines militares, „Colloquia Torunensia Historica” Bd. 9: 1997 s. 85–6; Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928 s. 37; Engel B., Die mittelalterlichen Siegel der Fürsten, der Geistlichkeit und des polnischen Adels im Thorner Rathsarchive, „Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen” (Danzig) H. 11 1902 s. 17 Tafel II nr 16; Grzegorz M., Analiza dyplomatyczno-sfragistyczna dokumentów traktatu toruńskiego, Tor. 1970; Liedtke A., Zarys dziejów diecezji chełmińskiej do 1945 roku, Pelplin 1994 s. 42–3; Mańkowski A., Stefana z Niborka, biskupa chełmińskiego, stosunek do metropolii gnieźnieńskiej i ryskiej (1480–1495), „Mies. Pasterski Diec. Płockiej” 1938 s. 81–8; Perlbach M., Prussia scholastica. Die Ost- und Westpreussen auf den mittelalterlichen Universitäten, Braunsberg 1895 s. 28; Schmauch H., Das Bistum Culm und das Nominationsrecht der polnischen Könige, „Zeitschr. des Westpreuss. Geschichtsvereins” Bd. 71: 1934 s. 117–49; Sikorski J., Monarchia polska i Warmia u schyłku XV w., Olsztyn 1978 s. 85, 92, 112, 121, 125, 139, 149–50; Waschinski E., Der Culmer Bischof Stephan Matthias von Neidenburg, „Westpreussen Jb.” Bd. 18: 1968 s. 5–7; Wirkus B., Jeszcze o chronologii biskupów chełmińskich okresu średniowiecza, „Studia Pelplińskie” T. 11: 1980 s. 365–6; – Acten d. Ständetage Preussens, II nr 69, III nr 141, 179, 375, V nr 57, 61; Acten d. Ständetage Preussens, Königlichen Anteils, Hrsg. v. F. Thunert, Danzig 1896 I nr 3, 6, 14, 22, 292; Akta Stanów Prus Król., I–III; Constitutiones synodales necnon ordinationes dioecesis Culmensis, I, Wyd. A. Mańkowski, „Fontes Tow. Nauk. w Tor.” T. 24: 1929 s. 11–19; Die Matrikel der Universität Wien (1377–1450), Hrsg. v. L. Santifaller, Graz–Köln 1956 I 189; Regesta historico-diplomatica Ordinis Sanctae Mariae Theutonicorum 1198–1525, bearb. v. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948 I vol. 1 nr 12166, vol. 2 nr 15595, 15613; Script. Rer. Pruss., V 228–52; Urk.-buch d. Bisthums Culm, I cz. 2 nr 691–697, 700, 705, 708–711, 717–718, 721, 722–726, 728, 731; – AP w Tor.: dok. perg. nr 2344, 2460, 2538, 2563.

Andrzej A. Radzimiński

Militaria w moich zbiorach z okresu średniowiecza