Święto ludowe nad Stawem Zamkowym w 1958 r.
1978 r. ulica Kościuszki
1974 r. ulica Traugutta
1978 r. zebranie partyjne
1978 r. Droga na Napiwodę w zimę stulecia.
niedziela, 25 stycznia 2015
poniedziałek, 19 stycznia 2015
Fotogaleria TZN cd. Plac Wolności
Plac Wolności 1960 r.
Plac Wolności 1962-1963
Plac Wolności 1968 r.
Plac Wolności po 1970r.
Plac Wolności lata 60-te XX wieku.
niedziela, 18 stycznia 2015
Strażnica Zachodnia 1928 r.
Ze zbiorów Biblioteki w Kurniku przedstawiam Strażnicę Zachodnią, w której zamieszczono artykuł Jana Rogowskiego "Mazurzy pruscy". W artykule wspominana jest Nidzica jako Nibork, Niborg i Niedzbórz.
Skany pochodzą ze strony http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=316364&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI=
Skany pochodzą ze strony http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=316364&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI=
sobota, 17 stycznia 2015
Fotogaleria TZN cd.
Dworzec oddany w 1961 roku
Fabryka Materiałów Izolacyjnych "Izolacja" powstała w latach 1963-1965 .
środa, 14 stycznia 2015
wtorek, 13 stycznia 2015
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
To jest wersja html pliku http://images.iformat.pl/932534A9EB/F7C7C7D3-7DA0-46A0-9F1B-D738B139FF46.pdf.
G o o g l e automatycznie generuje wersję html dokumentu podczas indeksowania Sieci.
Page 1
Część I. Wiadomości ogólne
1
Nidzica i okolice.
Katolicy i ewangelicy po 1945 roku
Page 2
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
2
Page 3
Część I. Wiadomości ogólne
3
Ks. Krzysztof Bielawny
Nidzica i okolice.
Katolicy i ewangelicy
po 1945 roku
Warmińskie
Wydawnictwo Diecezjalne
Gietrzwałd 2012
Page 4
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
4
Recenzenci wydawniczy
Prof. dr hab. Janusz Hochleitner, Olsztyn
Prof. dr hab. Waldemar Moska, Gdańsk
Za godą Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej
ks. bp dr Jacek Jezierski
Wikariusz Generalny Warmiński
z dnia 4 .11. 2011 r.
L.dz. 1107/2011
Fotografie pochodzą z archiwów parafialnych
Korekta
Alicja Bartosik
Projekt okładki, skład i łamanie
Bogdan Grochal
© Copyright by Krzysztof Bielawny
ISBN 978-83-61864-09-7
Publikacja współfinansowana przez ks. kan. Stanisława Sito,
proboszcza parafii w Wielbarku, archidiecezja warmińska
Druk:
Page 5
Wstęp
5
Wstęp
Zakończenie II wojny światowej dokonało wielu zmian w byłych Prusach
Wschodnich. Zmieniło się oblicze polityczne, konfesyjne, narodowościowe i spo-
łeczne. Prusy Wschodnie w wyniku umów międzynarodowych podzielono pomię-
dzy Polskę a Związek Radziecki. Północna część została przydzielona do Związku
Radzieckiego, południowa zaś do Polski. Od 1945 r. rozpoczęła się wymiana naro-
dowościowa, wyjeżdżali Niemcy, a na te tereny przybywała ludność polska z róż-
nych stron. Tak też było w Nidzicy i okolicznych miejscowościach. Pierwsi osad-
nicy przybywali z pogranicza, a więc z Janowca Kościelnego, Janowa, Wieczfni,
Białut, z powiatu mławskiego, przasnyskiego, ciechanowskiego i pułtuskiego. Wraz
z wymianą narodowościową dokonywała się także wymiana konfesyjna. Ubywało
wiernych Kościoła ewangelickiego, a przybywało z każdym miesiącem wiernych
Kościoła rzymskokatolickiego.
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie dziejów ludności rzymskokatolic-
kiej i ewangelickiej po zakończeniu II wojny światowej. Wydobycie wszystkich wąt-
ków historycznych dotyczących wiernych obu Kościołów w Nidzicy i okolicznych
parafiach. Następnie syntetyczne przedstawienie i ułożenie ich w zamierzoną całość.
Główny akcent zostanie położony na wymiar dziejowy ludności katolickiej i ewan-
gelickiej, tej części narodu polskiego, która zamieszkuje południową część Mazur.
Kościół rzymskokatolicki w Nidzicy swą posługę niósł wiernym od lokacji
miasta w 1381 r., aż do reformacji w Prusach w 1525 r. Pierwszą świątynię wybu-
dowano w stylu gotyckim pod koniec XIV w. W tym też czasie erygowano para-
fie rzymskokatolickie w Łynie, Waplewie, Żelaźnie, Napierkach, Kanigowie, Sar-
nowie, Zaborowie, Szkotowie, Sławce Wielkiej, Turowie, Stębarku, Dziurdziewie
i Gardynach. Wszystkie te parafie w tym okresie należały do diecezji pomezań-
skiej. Sytuacja zmieniła się w roku 1525. Od tego czasu świątynie stały się miej-
scami kultu Kościoła ewangelickiego. Po sekularyzacji biskupa pomezańskiego
Eberharda von Queiss wierni Kościoła rzymskokatolickiego zostali włączeni do
diecezji chełmińskiej. Taki stan trwał do 1922 r. W tymże roku obszar nidzicki
przekazano pod administraturę apostolską biskupa warmińskiego1.
1 Zob. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost-
und Westpreußen, Neidenburg 1890.
Page 6
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
6
Od lat siedemdziesiątych XVI w. wierni Kościoła rzymskokatolickiego mieli
tylko jedną świątynię w Turowie. Był to jedyny kościół katolicki, do którego nale-
żeli wierni z powiatu nidzickiego i ostródzkiego. W Nidzicy zaś erygowano para-
fię dopiero w 1860 r., natomiast placówka duszpasterska ze stałym duszpasterzem
funkcjonowała od 1854 r. Trzecią świątynię katolicką wybudowano w roku 1934
w Napierkach.
W latach 1525–1945 w Nidzicy i okolicznych okręgach duszpasterskich domi-
nowali wierni Kościoła ewangelickiego. Przez 420 lat Kościół ewangelicki towarzy-
szył swym wiernym w drodze do domu Ojca. Zasługą zarówno duchownych, jak
i wiernych Kościoła było tworzenie sieci szkół elementarnych, opieka nad chory-
mi i starszymi. Z chwilą zakończenia II wojny światowej sytuacja zmieniła się na
niekorzyść Kościoła ewangelickiego, ponownie dawny teren Kościoła katolickiego
zajmowała ludność katolicka, która w pierwszej dekadzie XXI w. stanowi znaczącą
większość mieszkańców.
Sytuacja konfesyjna w 1945 r. w Nidzicy i okolicznych miejscowościach była
bardzo trudna. Nie było duszpasterzy. Pierwszym duchownym, który wraz z no-
wymi osadnikami przybył do Nidzicy 8 maja 1945 r. był ks. Wojciech Kranowski.
Duchowny zamieszkał przy małym kościele rzymskokatolickim. Opieką objął także
świątynię poewangelicką w Nidzicy, w Kanigowie i w Muszakach. Zaś w okolicach
Nidzicy wiele świątyń poewangelickich do kultu katolickiego przejął w1945 r. wraz
z wiernymi ks. Eugeniusz Kobyliński, proboszcz z Białut. Duchowni Kościoła rzym-
skokatolickiego niebawem zamieszkali przy kościele poewangelickim w Sarnowie –
ks. Stanisław Tarasiewicz w 1946 r. obsługiwał kościoły filialne w Sławce Wielkiej,
Kozłowie i Zaborowie, w Łynie ks. Franciszek Bałut, a od października 1946 r. ks.
Stanisław Janusz, który obsługiwał kościoły filialne w Szkotowie, Turowie, Dziur-
dziewie, Waplewie, Stębarku i Żelaźnie. Opiekę duszpasterską nad kościołem i wier-
nymi w Napierkach do 1977 r. sprawowali duchowni z parafii białuckiej. W latach
osiemdziesiątych XX w. powstały parafie w Napierkach, Napiwodzie, Nidzicy p.w.
Miłosierdzia Bożego i Waplewie, zaś w latach dziewięćdziesiątych XXw. w Nidzicy
p.w. Bł. Bolesławy Lament, w Rozdrożu, Turowie–Gardynach i w Kanigowie. Nowe
świątynie do kultu katolickiego wybudowano w Nidzicy, Rozdrożu, Napiwodzie,
Jabłonce, Zagrzewie, Grzegórzkach i w Zimnej Wodzie.
Praca duszpasterska duchownych Kościoła rzymskokatolickiego nie była łatwa.
W obszarowo dużych parafiach księża obsługiwali po kilka świątyń, docierając do
nich pieszo, rowerem albo furmanką, a dopiero w późniejszym czasie samocho-
dem. Mimo wielu trudności głosili słowo Boże wiernym, udzielali sakramentów
świętych, zakładali nowe cmentarze, remontowali zniszczone świątynie i plebanie.
Zagospodarowywali świątynie poewangelickie do kultu katolickiego, wyposażając
je w szaty i naczynia liturgiczne, umieszczając w każdym kościele tabernakulum.
Wiele parafii w diecezji warmińskiej w pierwszych latach powojennych otrzymało
naczynia i szaty liturgiczne z darów od Kościoła amerykańskiego. Wierni wraz
Page 7
Wstęp
7
z duchownymi kupowali obrazy świętych do swych świątyń i feretrony, które
upiększały procesje eucharystyczne i odpustowe w parafiach.
Po wyrugowaniu lekcji religii ze szkół duchowni wraz ze świeckimi stworzyli
imponującą sieć sal katechetycznych, by uczyć dzieci prawd wiary. Za swą wier-
ność Bogu i Kościołowi wielu duchownych było dotkliwie prześladowanych przez
służbę bezpieczeństwa, a w wypadku ks. proboszcza z Nidzicy Jana Rymkiewicza
nieznana jest przyczyna jego tajemniczej choroby i zagadkowej śmierci. Również
śmierć ks. Stanisława Janusza, proboszcza z Łyny, w więzieniu we Wronkach jest
znakiem tragicznych czasów, w których posługiwali duszpasterze Kościoła rzym-
skokatolickiego. Prześladowania dotknęły także administratora okręgu duszpa-
sterskiego w Muszakach ks. Stanisława Kalinowskiego, który w 1958 r. stawał przed
sądem za posługę duszpasterską w kaplicy dojazdowej w Rogu. Jeszcze w latach
osiemdziesiątych XX w. praca duszpasterska ks. Józefa Mańkowskiego, probosz-
cza w Nidzicy, narażona była na ciągłe szykany ze strony władz komunistycznych.
Ówczesne władze zmuszały wówczas wielu duchownych do opuszczenia swych
parafii tylko dlatego, że byli oni gorliwymi duszpasterzami.
Po roku 1945 r. polityka wyznaniowa państwa polskiego rugowała wszelkie
przejawy życia religijnego. Duchowni przez niemal pół wieku byli pozbawieni ja-
kichkolwiek praw. Kościół rzymskokatolicki nie posiadał osobowości prawnej aż
do roku 1989. Świątynie i plebanie do 1971 r. były własnością skarbu państwa, co
powodowało wiele nieporozumień pomiędzy władzami a wiernymi i duchowny-
mi. Przez wiele dziesięcioleci duchowni w Nidzicy pozbawieni byli właściwych
warunków mieszkaniowych, zamieszkując w małym ciasnym i mocno zniszczo-
nym budynku, a mimo to władze administracyjne państwa polskiego nie wyrażały
zgody ani na remont budynku, ani na budowę nowej plebanii.
Wierni świeccy w Polsce, a także w Nidzicy i okolicznych parafiach, od 1949 r.
byli pozbawieni prawa do swobodnego tworzenia organizacji katolickich. Jedynymi
wspólnotami, które skupiały w swych szeregach wiernych, były: żywy różaniec, mini-
stranci, lektorzy, chór parafialny i od lat siedemdziesiątych XX w. oazy młodzieżowe.
Mimo ciągłej inwigilacji wiernych przez tajną policję polityczną wielu wiernych trwa-
ło przy Kościele rzymskokatolickim. Po wprowadzeniu dekretu o zmianie niektórych
przepisów prawa o stowarzyszeniach z mapy religijnej Nidzicy zniknęły kongregacje
mariańskie, akcja katolicka, bractwo Straży Honorowej i inne mniejsze wspólnoty.
W pierwszej dekadzie XXI w. w parafii nidzickiej wierni skupiali się w kilkudziesięciu
organizacjach katolickich. Na uwagę zasługuje także działalność charytatywna wspól-
not parafialnych, które niosły pomoc chorym, ubogim i potrzebującym.
Wierni Kościoła ewangelickiego w Nidzicy i okolicznych parafiach po zakoń-
czeniu II wojny światowej byli pozbawieni stałej opieki duszpasterskiej. Pierw-
szym duchownym, który zamieszkał w Nidzicy, był ks. Eugeniusz Jungto. Do Ni-
dzicy przybył w 1948 r. Ogromna obszarowo parafia ewangelicka w 1949 r. liczyła
około 1500 wiernych, a parafia w Działdowie, którą obsługiwał ks. Jungto – około
Page 8
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
8
800 osób. Smutnym wydarzeniem dla parafii były wyjazdy Mazurów–ewangeli-
ków do Niemiec Zachodnich, co z każdym rokiem pomniejszało liczbę wiernych.
Przez szereg lat proboszczem parafii ewangelicko-augsburskiej był ks. Jerzy Otello,
a obecnie parafią duszpasterzuje ks. Roland Zagóra. Dziś, w pierwszej dekadzie
XXI w., parafia liczy kilkuset wiernych.
Na uwagę zasługuje także postawa ekumeniczna duchownych w Nidzicy i oko-
licznych parafiach. W wyniku rozmów, choć niełatwych, w latach czterdziestych
XX w. wierni Kościoła rzymskokatolickiego oddali do kultu ewangelickiego mały
kościół katolicki w Nidzicy, a zatrzymali do kultu katolickiego świątynię poewan-
gelicką. Z czasem na rzecz parafii ewangelickiej przekazano także plebanię. Sobór
Watykański II (1962–1965) i pontyfikat Jana Pawła II (1978–2005) zdynamizował
dialog ekumeniczny w kilku wymiarach. Wymiar duchowy jest duszą ekumeni-
zmu. Duchowi i wierni Kościoła rzymskokatolickiego i ewangelicko-augsburskie-
go wymiar duchowy realizują od wielu lat w Tygodniu Modlitw o Jedność Chrze-
ścijan, każdego roku spotykają się na wspólnych nabożeństwach w świątyniach
nidzickich, a także przy wielu innych okazjach. W wymiarze prakseologicznym
ekumenizm realizowany jest wielowymiarowo – w wymiarze społecznym, chary-
tatywnym, w trosce o pokój, sprawiedliwość i wielu innych potrzebach. Także eku-
menizm w wymiarze refleksji intelektualnej przejawia się w licznych spotkaniach
i konferencjach popularnonaukowych.
Z zachowanych danych archiwalnych wynika, że dzieje wiernych Kościoła
rzymskokatolickiego i ewangelicko-augsburskiego w Nidzicy i okolicznych para-
fiach po II wojnie światowej były bardzo trudne. Władze administracyjne państwa
ateistycznego utrudniały koegzystencję obu Kościołom. Praca duszpasterska wy-
magała wielkiej odporności i wiary ze strony duchownych. Dlatego też niniejsza
rozprawa pragnie uczynić zadość owej luce w dziejach Nidzicy i okolicznych okrę-
gach duszpasterskich.
Niniejsza rozprawa obejmuje lata 1945–2010. Punktem wyjścia jest rok zakoń-
czenia II wojny światowej, datą końcową zaś jest rok 2010, w tymże roku minęło
sześćdziesiąt pięć lat od zakończenia tragicznej w skutkach II wojny światowej.
W tymże czasie ważne wydarzenia dla wiernych Kościoła rzymskokatolickiego
przypadły w latach: rok 1946 – uroczyste poświęcenie kościoła poewangelickiego
w Nidzicy, rok 1966 – początek peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochow-
skiej w diecezji warmińskiej z okazji milenium rozpoczęty w Nidzicy, rok 1981
ożywienie życia religijnego w parafiach, spowodowane przemianami społeczno-
politycznymi w Polsce. Rok 1989 to czas zupełnej zmiany polityki wyznaniowej
w Polsce w stosunku do wszystkich wyznań., co dało początek powstaniu kilku
nowych parafii. Rok 2000, Rok Jubileuszowy Chrześcijaństwa, stał się symbolem
na drodze ekumenicznej ku jedności chrześcijaństwa.
Powojenne dzieje wiernych Kościoła rzymskokatolickiego i ewangelicko-augs-
burskiego w Nidzicy i okolicznych parafiach nie zostały do tej pory wystarczająco
Page 9
Wstęp
9
opracowane. Do cennych prac historycznych należy zaliczyć publikacje ks. A. Ko-
piczki2, ks. J. Wiśniewskiego3, K. Bielawnego4 i J. Kłaczkowa5. W pracach ks. A. Ko-
piczki odnajdujemy sporządzone katalogi duszpasterzy pracujących w poszczegól-
nych parafiach diecezji warmińskiej, a także krótkie biogramy duchownych, na-
tomiast ks. J. Wiśniewski w swych publikacjach sporządził alfabetyczny katalog
poszczególnych parafii dawnej diecezji pomezańskiej z ich krótkimi dziejami oraz
katalog pracujących duszpasterzy. Na uwagę zasługują opracowania pośmiertne
biogramów duchownych Kościoła rzymskokatolickiego autorstwa księży biskupów
J. Wojtkowskiego6 i J. Jezierskiego7. Do cenniejszych publikacja należy praca pod
red. W. Nowosielskiego i ks. A. Midury,8 a także A. Wakara9.
2 A. Kopiczko, Kościół warmiński a polityka wyznaniowa po II wojnie światowej, Olsz-
tyn 1996; Tenże, Katalog duchowieństwa katolickiego diecezji warmińskiej (1945–1992), Olsztyn
2006; Tenże, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1945–1992, Olsztyn 2007;
Katalog duchowieństwa katolickiego w diecezji warmińskiej (do roku 1945), Olsztyn 2003; Tenże,
Duchowieństwo katolickie w diecezji warmińskiej w latach 1821–1945, Olsztyn 2003.
3 J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243–1821, cz.
1–2, Elbląg 1999.
4 K. Bielawny, Kościół ewangelicko-augsburski na Warmii i Mazurach w spojrzeniu histo-
ryczno-ekumenicznym, Olsztyn 2008.
5 J. Kłaczkow, Kościół ewangelicko-augsburski w Polsce w latach 1945–1975, Toruń 2010.
6 J. Wojtkowski, Ks. Józef Sikora, WWD 1990, nr 1, s. 21–23; Tenże, Ksiądz Augustyn
Flejszer (3 VIII 1919 – 31 XII 1992), WWA1993, nr 5, s. 41– 43; Tenże, Ksiądz Kazimierz Ka-
luta (9 III 1930–23 III 1992), WWA 1994, nr 13, s. 41–42; Tenże, Parafie utworzone w dziesię-
cioleciu archidiecezji warmińskiej 1992–2002, WWA 2002, nr 59, s. 50–82; Tenże, Śp. ks. Adam
Benedykt Kłoda (24 X 1943 – 13 IV 1997), WWA 1997, nr 31, s. 51–52; Tenże, Śp. ks. infułat
Wacław Hipsz, WWD 1992, nr 2, s. 94–96; Tenże, Śp. ks. Jerzy Podolecki, WWD 1987, nr 3–4,
s. 122; Te n ż e , Śp. Ks. Kazimierz Baniewicz, WWD 1992, nr 2, s. 93–94; Te n ż e , Śp. ks. Marian
Stanisławski (23 II 1927 – 15 I 1992), WWA 1997, nr 28, s. 84–85; Tenże, Ś.p. ks. prałat Wła-
dysław Strycharz, WWA 1996, nr 23, s. 86–88; Tenże, Ś.p. ksiądz infułat Tadeusz Borkowski,
WWA 2001, nr 54–56, s. 72–75; Tenże, Ś.p. ksiądz Henryk Darasewicz, WWA 2001, nr 51–53,
s. 125–126; Te n ż e , Śp. ksiądz kanonik Eugeniusz Brach, WWA 2003, nr 67, s. 59–60; Te n ż e ,
Śp. ksiądz prałat Zygmunt Załęski, WWA 2002, nr 59, s. 44–45; Tenże, Śp. Ksiądz Stanisław Ja-
nusz, PW 1992, nr 2 z 5 II – 7 III; Tenże, Śp. ks. Wincenty Putko, WWD 1985, nr 4, s. 161–162.
7 J. Jezierski, Wspomnienie o ks. Władysławie Sudzińskim, WWA 2004, nr 69, s. 61–
–62; Tenże, Śp. ks. Bogdan Mieszczanowicz, WWA1996, nr 23, s. 85; Tenże, Ś.p. Ks. Jerzy
Podolecki (1936–1987), w: Instytut Kultury Chrześcijańskiej im. Jana Pawła II w Olsztynie
1979–1994, pod. red. M. Dagiel, Olsztyn 1994, s. 80–81; Tenże, Śp. ks. prałat Ireneusz Tro-
chimowicz, WWA 2008, nr 96, s. 43–44; Tenże, Ś.p. ksiądz Leon Zajkowski, WWA 2002, nr
60, s. 33–34; Tenże, Śp. ks. Teodor Bałtruszewicz, WWA 1997, nr 31, 46–47; Tenże, Śp. ks.
prałat Stanisław Żurakowski, WWA 2006, nr 85, s. 53–55.
8 W. Nowosielski, ks. A. Midura, Nidzica dawniej i dziś 625 lat miasta Nidzicy, Ni-
dzica 2007.
9 Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, pod. red. A. Wakara, Olsztyn 1976.
Page 10
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
10
Z dziedziny pamiętnikarskiej należy tu wymienić przede wszystkim wspomnie-
nia pastora J. Jaguckiego10, ks. J. Sikory11, ks. abpa J. Kowalczyka12, E. Kruka13,
S. Karaś14, K. Małłka15, F. Leyka16 i E. Sukiertowej-Biedrawiny17. Ks. J. Sikora we
wspomnieniach wiele miejsca poświęca pracy duszpasterskiej w Pasłęku, Morągu,
Olsztynku, a przede wszystkim w Nidzicy. W Nidzicy był proboszczem w parafii
p.w. Św Wojciecha w latach 1966–1978. Po przejściu na emeryturę nadal pozostał
w Nidzicy, zaś w roku 1981 zamieszkał w Olecku. Wspomnienia ks. Sikory dość
szczegółowo opisują życie religijne w Nidzicy w czasie jego duszpasterzowania.
Wiele cennych artykułów przyczynkarskich odnajdujemy w prasie regionalnej,
do których tematyki nie zachowały się inne przekazy źródłowe. Na uwagę zasłu-
gują: „Głos Nidzicki”, „Gazeta Nidzicka”, „Gazeta Olsztyńska”, „Kalendarz Ewange-
licki”, „Nidzicki Tygodnik”, „Słowo na Warmii i Mazurach”, „Posłaniec Warmiński”
i „Życie Olsztyńskie”. Wiele ciekawych informacji dotyczących dziejów życia reli-
gijnego parafii ewangelickich z przeszłości odnajdujemy na łamach „Neidenburger
Heimatbrief”.
Z materiałów drukowanych najważniejsze znaczenie miały dla niniejszej pracy
publikacje dokumentów kościelnych na łamach „Warmińskich Wiadomości Die-
cezjalnych”, a od 1992 r. w „Warmińskich Wiadomościach Archidiecezjalnych”,
a także Dzienniki Ustaw.
Podstawowe materiały źródłowe do omawianego problemu znajdują się w Ar-
chiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Główną bazę źródłową stanowią
teczki poszczególnych parafii w Nidzicy i okolicznych okręgów duszpasterskich.
Odnajdujemy w nich wiele cennych dokumentów informujących o życiu religij-
nym parafii.
Cenne materiały źródłowe znajdowały się również w archiwach parafialnych,
przede wszystkim w Archiwum Parafii św. Wojciecha w Nidzicy. Zachowało się trzy-
naście teczek z korespondencją z lat 1946–2007, dwa tomy kroniki parafialnej, księgi
ogłoszeń, zeszyt członków rady parafialnej z lat 1967–1978, protokoły z wizytacji
biskupich i księga protokołów dziekańskich. Bogate w źródła są także archiwa pa-
rafii w Łynie, Muszakach, Sarnowie, Stębarku, Szkotowie, Waplewie i w Rozdrożu.
W archiwum parafialnym w Kanigowie zachowała się Kronik parafialna, ogłoszenia
parafialne z lat 1967–2004, zaś cennym źródłem jest Kronika Publicznej szkoły Po-
10 J. Jagucki, Mazurskie dole i niedole, Olsztyn 2004.
11 J. Sikora, Wspomnienia (rękopis w zbiorach autora).
12 J. Kowalczyk, Świadectwo i służba. Rozmowy o życiu i Kościele, Warszawa 2008.
13 E. Kruk, Kronika z Mazur, Warszawa 1989; Tenże, Szkice z Mazurskiego Brulionu,
Olsztyn 2003.
14 S. Karaś, Ocalić od zapomnienia, Olsztyn 2008.
15 K. Małłek, Polskie są Mazury. Wspomnienia 1945 – 1966, Warszawa 1972.
16 F. Leyk, Pamięć notuje i utrwala. Wspomnienia, Warszawa 1969.
17 E. Sukiertowa-Biedrawina, Dawno a niedawno. Wspomnienia, Olsztyn 1995.
Page 11
Wstęp
11
wszechnej w Kanigowie z lat 1945–1950. Z Kroniki dowiadujemy się o odprawieniu
pierwszej Mszy św. w kościele w Kanigowie przez duchownego Kościoła rzymsko-
katolickiego po zakończeniu II wojny światowej i o relacjach pomiędzy Kościołem
rzymskokatolickim a władzami administracyjnymi na szczeblu powiatu i gminy. Bo-
gatą bazę źródłową posiada także parafia w Białutach, w diecezji toruńskiej. Przez
wiele lat duchowni parafii białuckiej duszpasterzowali w okręgu duszpasterskim
w Napierkach. Na uwagę zasługują także Archiwa Dziekańskie w Nidzicy i Rozdro-
żu. W Archiwum nidzickim zachowały się teczki poszczególnych parafii z dekanatu
nidzickiego z bogatym zbiorem wielu dokumentów. Na szczególną uwagę zasługują
protokoły rady parafialnej w Nidzicy, sporządzane w latach 1946–1948. Dowiaduje-
my się z nich o zaangażowaniu wielu wiernych świeckich w organizacje duszpaster-
stwa przy kościele poewangelickim św. Wojciecha w Nidzicy.
W Archiwum Akt Nowych główną bazą źródłową, na którą składa sie kore-
spondencja, stanowią zespoły akt Urzędu ds. Wyznań, a także Ministerstwa Ziem
Odzyskanych. Na uwagę zasługuje korespondencja między Kurią Biskupią w Olsz-
tynie a Urzędem ds. Wyznań w Warszawie, dotycząca mianowania proboszcza
w Nidzicy po śmierci ks. Jana Rymkiewicza.
W Archiwum Diecezji Mazurskiej w Olsztynie zachowało się także wiele mate-
riałów źródłowych mówiących o pracy duszpasterskiej duchownych Kościoła ewan-
gelicko-augsburskiego w Nidzicy. Materiały archiwalne zawierają dokumenty źró-
dłowe pierwszego stałego duszpasterza w Nidzicy ks. pastora E. Jungto i ks. J. Otello,
a także korespondencję pomiędzy parafią ewangelicką a różnymi instytucjami.
W Archiwum Państwowym w Olsztynie w zespołach Wydziału ds. Wyznań
i Wydziału administracyjnego udało się również odnaleźć dużo szczegółowych da-
nych dotyczących pracy duszpasterskiej duchownych w Nidzicy i okolicznych para-
fiach. Wiele cennych archiwaliów zachowało się także w APO, w Oddziale w Nidzicy,
w zespołach akt Starostwa Powiatowego Nidzicy. W zespołach Starostwa odnajduje-
my sporządzone w pierwszych latach powojennych sprawozdania z sytuacji wyzna-
niowej w poszczególnych okręgach duszpasterskich w Nidzicy i okolicznych miej-
scowościach. Jednak nie zachowała się korespondencja pomiędzy przewodniczącym
Powiatowej Rady Narodowej w Nidzicy a urzędami parafialnymi i duchownymi, za-
równo Kościoła rzymskokatolickiego, jak i ewangelicko-augsburskiego. Znaleziona
w archiwach parafialnych szczątkowa urzędowa korespondencja, prowadzona przez
Prezydium i przewodniczącego PRN w Nidzicy, rzuca światło na trudną sytuację
Kościoła w okresie totalitaryzmu komunistycznego.
Natomiast w Instytucie Pamięci Narodowej w Białymstoku zachowało się
sporo materiałów o działalności duszpasterskiej Kościoła rzymskokatolickiego
w Nidzicy i okolicznych parafiach. Wiele archiwaliów źródłowych odnajdujemy
w raportach sporządzonych przez funkcjonariuszy UB i SB państwa totalitarnego.
Zachowane dokumenty ilustrują trudną sytuację wiernych Kościoła w ówczesnych
czasach.
Page 12
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
12
Podjęty temat i przedstawiona problematyka zdecydowały o metodzie pracy.
Zastosowano metody historyczno-krytyczną i opisową. Metoda historyczno-kry-
tyczna posłużyła przede wszystkim analizie dokumentów sporządzonych przez
tajną policję polityczną, obecnie zgromadzonych w archiwaliach Instytutu Pamię-
ci Narodowej i w Urzędzie i Wydziale ds. wyznań. Dokumenty zgromadzone w
IPN i U. ds.W. były spisywane w określonym celu. Dlatego też zastosowana metoda
pozwala rzetelnie ocenić zachowane dokumenty i zapisane w nich informacje.
Cała praca podzielona jest na trzy części. Pierwsza przedstawia ogólne infor-
macje z życia diecezji warmińskiej po II wojnie światowej, a także sytuację osad-
nictwa w powiecie nidzickim w pierwszych dwóch dekadach po 1945 r.
Druga część, ukazująca dzieje wiernych Kościoła rzymskokatolickiego i ewan-
gelicko-augsburskiego w Nidzicy, podzielona jest na pięć rozdziałów. Pierwszy
przedstawia dzieje parafii św. Wojciecha, drugi poświęcono duchownym i świec-
kim zaangażowanym w życie parafii, trzeci – działalności duszpasterskiej, czwarty
– dziejom parafii ewangelicko-augsburskiej p.w. św. Krzyża, oraz piąty – dwom
nowym parafiom powstałym w 1989 r. i w 1993 r.
Trzecią część poświęcono okręgom duszpasterskim w okolicach Nidzicy,
a więc: sytuacji religijnej w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej,
pracy duszpasterskiej duchownych i ich zmaganiom z systemem komunistycz-
nym. Część ta składa się z dziesięciu rozdziałów. Każdy z nich poświęcony jest
dziejom parafii, zaś ostatni – parafiom utworzonym w latach dziewięćdziesiątych
XX w., a mianowicie parafii w Rozdrożu, Turowie-Gardynach i w Napiwodzie ery-
gowanej w 1989 r.
Uzupełnieniem książki jest dodatek zawierający Orędzie Kardynała Prymasa
(przyp. red. – A. Hlonda) do Ludności Katolickiej Ziem Odzyskanych z 1948 r.,
przemówienie ks. Biskupa T. Wilczyńskiego do Duchowieństwa Diecezji Warmiń-
skiej z dnia 20 grudnia 1962 r., po powrocie z I Sesji Soboru Watykańskiego II,
Homilia Jana Pawła II wygłoszona w Olsztynie 6 czerwca 1991 r., refleksje ks. abpa
E. Piszcza z okazji 20. rocznicy pobytu Jana Pawła II w Olsztynie i prezbiterologia
dekanatu nidzickiego w latach 1945–2000.
Serdeczne podziękowania składam ks. bp. R. Bażanowskiemu, rządcy diece-
zji mazurskiej Kościoła ewangelicko-augsburskiego, ks. prał. T. Lewdarowiczowi,
dziekanowi dekanatu Nidzica Kościoła rzymskokatolickiego i wszystkim probosz-
czom dekanatu nidzickiego, za udostępnienie wielu materiałów archiwalnych.
W publikacji zachowano pisownię imion i nazwisk na podstawie materiałów
źródłowych.
Page 13
Część I. Wiadomości ogólne
551
Spis treści
CZęŚć I
Wiadomości ogólne .......................................................................................................13
Rozdział I
Diecezja warmińska po 1945 r. ................................................................................................. 15
Rozdział II
Stosunki narodowościowe ......................................................................................................... 31
CZęŚć II
Katolicy i ewangelicy w Nidzicy ....................................................................................41
Rozdział I
Parafia nidzicka św. Wojciecha ................................................................................................. 43
Rozdział II
Duchowni i świeccy ................................................................................................................... 69
Rozdział III
Działalność duszpasterska ....................................................................................................... 133
Rozdział IV
Parafia ewangelicko-augsburska p.w. św. Krzyża w Nidzicy ............................................... 205
Rozdział V
Nowe parafie w Nidzicy ........................................................................................................... 231
CZęŚć III
Okręgi duszpasterskie w okolicy Nidzicy ...................................................................251
Rozdział I
Łyna – p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny ............................................. 253
Rozdział II
Waplewo – p.w. św. Stanisława biskupa i męczennika ......................................................... 287
Rozdział III
Sarnowo – p.w. św. Antoniego ................................................................................................ 301
Rozdział IV
Kozłowo – parafia p.w. św. Piotra i Pawła ............................................................................. 333
Rozdział V
Turowo – p.w. św. Michała Archanioła; Szkotowo – p.w. św. Józefa .................................. 349
Rozdział VI
Muszaki – parafia p.w. św. Wawrzyńca .................................................................................. 373
Page 14
Spis treści
552
Rozdział VII
Grunwald – Stębark p.w. Przenajświętszej Trójcy i św. Stanisława Kostki ...............................405
Rozdział VIII
Napierki – p.w. św. Antoniego Padewskiego ......................................................................... 419
Rozdział IX
Kanigowo – parafia p.w. Krzyża Świętego ............................................................................. 433
Rozdział X
Nowe parafie ............................................................................................................................ 459
Zakończenie .............................................................................................................................. 472
Aneks.......................................................................................................................................... 475
Wykaz skrótów .......................................................................................................................... 527
Bibliografia ............................................................................................................................... 531
G o o g l e automatycznie generuje wersję html dokumentu podczas indeksowania Sieci.
Page 1
Część I. Wiadomości ogólne
1
Nidzica i okolice.
Katolicy i ewangelicy po 1945 roku
Page 2
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
2
Page 3
Część I. Wiadomości ogólne
3
Ks. Krzysztof Bielawny
Nidzica i okolice.
Katolicy i ewangelicy
po 1945 roku
Warmińskie
Wydawnictwo Diecezjalne
Gietrzwałd 2012
Page 4
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
4
Recenzenci wydawniczy
Prof. dr hab. Janusz Hochleitner, Olsztyn
Prof. dr hab. Waldemar Moska, Gdańsk
Za godą Kurii Metropolitalnej Archidiecezji Warmińskiej
ks. bp dr Jacek Jezierski
Wikariusz Generalny Warmiński
z dnia 4 .11. 2011 r.
L.dz. 1107/2011
Fotografie pochodzą z archiwów parafialnych
Korekta
Alicja Bartosik
Projekt okładki, skład i łamanie
Bogdan Grochal
© Copyright by Krzysztof Bielawny
ISBN 978-83-61864-09-7
Publikacja współfinansowana przez ks. kan. Stanisława Sito,
proboszcza parafii w Wielbarku, archidiecezja warmińska
Druk:
Page 5
Wstęp
5
Wstęp
Zakończenie II wojny światowej dokonało wielu zmian w byłych Prusach
Wschodnich. Zmieniło się oblicze polityczne, konfesyjne, narodowościowe i spo-
łeczne. Prusy Wschodnie w wyniku umów międzynarodowych podzielono pomię-
dzy Polskę a Związek Radziecki. Północna część została przydzielona do Związku
Radzieckiego, południowa zaś do Polski. Od 1945 r. rozpoczęła się wymiana naro-
dowościowa, wyjeżdżali Niemcy, a na te tereny przybywała ludność polska z róż-
nych stron. Tak też było w Nidzicy i okolicznych miejscowościach. Pierwsi osad-
nicy przybywali z pogranicza, a więc z Janowca Kościelnego, Janowa, Wieczfni,
Białut, z powiatu mławskiego, przasnyskiego, ciechanowskiego i pułtuskiego. Wraz
z wymianą narodowościową dokonywała się także wymiana konfesyjna. Ubywało
wiernych Kościoła ewangelickiego, a przybywało z każdym miesiącem wiernych
Kościoła rzymskokatolickiego.
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie dziejów ludności rzymskokatolic-
kiej i ewangelickiej po zakończeniu II wojny światowej. Wydobycie wszystkich wąt-
ków historycznych dotyczących wiernych obu Kościołów w Nidzicy i okolicznych
parafiach. Następnie syntetyczne przedstawienie i ułożenie ich w zamierzoną całość.
Główny akcent zostanie położony na wymiar dziejowy ludności katolickiej i ewan-
gelickiej, tej części narodu polskiego, która zamieszkuje południową część Mazur.
Kościół rzymskokatolicki w Nidzicy swą posługę niósł wiernym od lokacji
miasta w 1381 r., aż do reformacji w Prusach w 1525 r. Pierwszą świątynię wybu-
dowano w stylu gotyckim pod koniec XIV w. W tym też czasie erygowano para-
fie rzymskokatolickie w Łynie, Waplewie, Żelaźnie, Napierkach, Kanigowie, Sar-
nowie, Zaborowie, Szkotowie, Sławce Wielkiej, Turowie, Stębarku, Dziurdziewie
i Gardynach. Wszystkie te parafie w tym okresie należały do diecezji pomezań-
skiej. Sytuacja zmieniła się w roku 1525. Od tego czasu świątynie stały się miej-
scami kultu Kościoła ewangelickiego. Po sekularyzacji biskupa pomezańskiego
Eberharda von Queiss wierni Kościoła rzymskokatolickiego zostali włączeni do
diecezji chełmińskiej. Taki stan trwał do 1922 r. W tymże roku obszar nidzicki
przekazano pod administraturę apostolską biskupa warmińskiego1.
1 Zob. A. Harnoch, Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost-
und Westpreußen, Neidenburg 1890.
Page 6
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
6
Od lat siedemdziesiątych XVI w. wierni Kościoła rzymskokatolickiego mieli
tylko jedną świątynię w Turowie. Był to jedyny kościół katolicki, do którego nale-
żeli wierni z powiatu nidzickiego i ostródzkiego. W Nidzicy zaś erygowano para-
fię dopiero w 1860 r., natomiast placówka duszpasterska ze stałym duszpasterzem
funkcjonowała od 1854 r. Trzecią świątynię katolicką wybudowano w roku 1934
w Napierkach.
W latach 1525–1945 w Nidzicy i okolicznych okręgach duszpasterskich domi-
nowali wierni Kościoła ewangelickiego. Przez 420 lat Kościół ewangelicki towarzy-
szył swym wiernym w drodze do domu Ojca. Zasługą zarówno duchownych, jak
i wiernych Kościoła było tworzenie sieci szkół elementarnych, opieka nad chory-
mi i starszymi. Z chwilą zakończenia II wojny światowej sytuacja zmieniła się na
niekorzyść Kościoła ewangelickiego, ponownie dawny teren Kościoła katolickiego
zajmowała ludność katolicka, która w pierwszej dekadzie XXI w. stanowi znaczącą
większość mieszkańców.
Sytuacja konfesyjna w 1945 r. w Nidzicy i okolicznych miejscowościach była
bardzo trudna. Nie było duszpasterzy. Pierwszym duchownym, który wraz z no-
wymi osadnikami przybył do Nidzicy 8 maja 1945 r. był ks. Wojciech Kranowski.
Duchowny zamieszkał przy małym kościele rzymskokatolickim. Opieką objął także
świątynię poewangelicką w Nidzicy, w Kanigowie i w Muszakach. Zaś w okolicach
Nidzicy wiele świątyń poewangelickich do kultu katolickiego przejął w1945 r. wraz
z wiernymi ks. Eugeniusz Kobyliński, proboszcz z Białut. Duchowni Kościoła rzym-
skokatolickiego niebawem zamieszkali przy kościele poewangelickim w Sarnowie –
ks. Stanisław Tarasiewicz w 1946 r. obsługiwał kościoły filialne w Sławce Wielkiej,
Kozłowie i Zaborowie, w Łynie ks. Franciszek Bałut, a od października 1946 r. ks.
Stanisław Janusz, który obsługiwał kościoły filialne w Szkotowie, Turowie, Dziur-
dziewie, Waplewie, Stębarku i Żelaźnie. Opiekę duszpasterską nad kościołem i wier-
nymi w Napierkach do 1977 r. sprawowali duchowni z parafii białuckiej. W latach
osiemdziesiątych XX w. powstały parafie w Napierkach, Napiwodzie, Nidzicy p.w.
Miłosierdzia Bożego i Waplewie, zaś w latach dziewięćdziesiątych XXw. w Nidzicy
p.w. Bł. Bolesławy Lament, w Rozdrożu, Turowie–Gardynach i w Kanigowie. Nowe
świątynie do kultu katolickiego wybudowano w Nidzicy, Rozdrożu, Napiwodzie,
Jabłonce, Zagrzewie, Grzegórzkach i w Zimnej Wodzie.
Praca duszpasterska duchownych Kościoła rzymskokatolickiego nie była łatwa.
W obszarowo dużych parafiach księża obsługiwali po kilka świątyń, docierając do
nich pieszo, rowerem albo furmanką, a dopiero w późniejszym czasie samocho-
dem. Mimo wielu trudności głosili słowo Boże wiernym, udzielali sakramentów
świętych, zakładali nowe cmentarze, remontowali zniszczone świątynie i plebanie.
Zagospodarowywali świątynie poewangelickie do kultu katolickiego, wyposażając
je w szaty i naczynia liturgiczne, umieszczając w każdym kościele tabernakulum.
Wiele parafii w diecezji warmińskiej w pierwszych latach powojennych otrzymało
naczynia i szaty liturgiczne z darów od Kościoła amerykańskiego. Wierni wraz
Page 7
Wstęp
7
z duchownymi kupowali obrazy świętych do swych świątyń i feretrony, które
upiększały procesje eucharystyczne i odpustowe w parafiach.
Po wyrugowaniu lekcji religii ze szkół duchowni wraz ze świeckimi stworzyli
imponującą sieć sal katechetycznych, by uczyć dzieci prawd wiary. Za swą wier-
ność Bogu i Kościołowi wielu duchownych było dotkliwie prześladowanych przez
służbę bezpieczeństwa, a w wypadku ks. proboszcza z Nidzicy Jana Rymkiewicza
nieznana jest przyczyna jego tajemniczej choroby i zagadkowej śmierci. Również
śmierć ks. Stanisława Janusza, proboszcza z Łyny, w więzieniu we Wronkach jest
znakiem tragicznych czasów, w których posługiwali duszpasterze Kościoła rzym-
skokatolickiego. Prześladowania dotknęły także administratora okręgu duszpa-
sterskiego w Muszakach ks. Stanisława Kalinowskiego, który w 1958 r. stawał przed
sądem za posługę duszpasterską w kaplicy dojazdowej w Rogu. Jeszcze w latach
osiemdziesiątych XX w. praca duszpasterska ks. Józefa Mańkowskiego, probosz-
cza w Nidzicy, narażona była na ciągłe szykany ze strony władz komunistycznych.
Ówczesne władze zmuszały wówczas wielu duchownych do opuszczenia swych
parafii tylko dlatego, że byli oni gorliwymi duszpasterzami.
Po roku 1945 r. polityka wyznaniowa państwa polskiego rugowała wszelkie
przejawy życia religijnego. Duchowni przez niemal pół wieku byli pozbawieni ja-
kichkolwiek praw. Kościół rzymskokatolicki nie posiadał osobowości prawnej aż
do roku 1989. Świątynie i plebanie do 1971 r. były własnością skarbu państwa, co
powodowało wiele nieporozumień pomiędzy władzami a wiernymi i duchowny-
mi. Przez wiele dziesięcioleci duchowni w Nidzicy pozbawieni byli właściwych
warunków mieszkaniowych, zamieszkując w małym ciasnym i mocno zniszczo-
nym budynku, a mimo to władze administracyjne państwa polskiego nie wyrażały
zgody ani na remont budynku, ani na budowę nowej plebanii.
Wierni świeccy w Polsce, a także w Nidzicy i okolicznych parafiach, od 1949 r.
byli pozbawieni prawa do swobodnego tworzenia organizacji katolickich. Jedynymi
wspólnotami, które skupiały w swych szeregach wiernych, były: żywy różaniec, mini-
stranci, lektorzy, chór parafialny i od lat siedemdziesiątych XX w. oazy młodzieżowe.
Mimo ciągłej inwigilacji wiernych przez tajną policję polityczną wielu wiernych trwa-
ło przy Kościele rzymskokatolickim. Po wprowadzeniu dekretu o zmianie niektórych
przepisów prawa o stowarzyszeniach z mapy religijnej Nidzicy zniknęły kongregacje
mariańskie, akcja katolicka, bractwo Straży Honorowej i inne mniejsze wspólnoty.
W pierwszej dekadzie XXI w. w parafii nidzickiej wierni skupiali się w kilkudziesięciu
organizacjach katolickich. Na uwagę zasługuje także działalność charytatywna wspól-
not parafialnych, które niosły pomoc chorym, ubogim i potrzebującym.
Wierni Kościoła ewangelickiego w Nidzicy i okolicznych parafiach po zakoń-
czeniu II wojny światowej byli pozbawieni stałej opieki duszpasterskiej. Pierw-
szym duchownym, który zamieszkał w Nidzicy, był ks. Eugeniusz Jungto. Do Ni-
dzicy przybył w 1948 r. Ogromna obszarowo parafia ewangelicka w 1949 r. liczyła
około 1500 wiernych, a parafia w Działdowie, którą obsługiwał ks. Jungto – około
Page 8
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
8
800 osób. Smutnym wydarzeniem dla parafii były wyjazdy Mazurów–ewangeli-
ków do Niemiec Zachodnich, co z każdym rokiem pomniejszało liczbę wiernych.
Przez szereg lat proboszczem parafii ewangelicko-augsburskiej był ks. Jerzy Otello,
a obecnie parafią duszpasterzuje ks. Roland Zagóra. Dziś, w pierwszej dekadzie
XXI w., parafia liczy kilkuset wiernych.
Na uwagę zasługuje także postawa ekumeniczna duchownych w Nidzicy i oko-
licznych parafiach. W wyniku rozmów, choć niełatwych, w latach czterdziestych
XX w. wierni Kościoła rzymskokatolickiego oddali do kultu ewangelickiego mały
kościół katolicki w Nidzicy, a zatrzymali do kultu katolickiego świątynię poewan-
gelicką. Z czasem na rzecz parafii ewangelickiej przekazano także plebanię. Sobór
Watykański II (1962–1965) i pontyfikat Jana Pawła II (1978–2005) zdynamizował
dialog ekumeniczny w kilku wymiarach. Wymiar duchowy jest duszą ekumeni-
zmu. Duchowi i wierni Kościoła rzymskokatolickiego i ewangelicko-augsburskie-
go wymiar duchowy realizują od wielu lat w Tygodniu Modlitw o Jedność Chrze-
ścijan, każdego roku spotykają się na wspólnych nabożeństwach w świątyniach
nidzickich, a także przy wielu innych okazjach. W wymiarze prakseologicznym
ekumenizm realizowany jest wielowymiarowo – w wymiarze społecznym, chary-
tatywnym, w trosce o pokój, sprawiedliwość i wielu innych potrzebach. Także eku-
menizm w wymiarze refleksji intelektualnej przejawia się w licznych spotkaniach
i konferencjach popularnonaukowych.
Z zachowanych danych archiwalnych wynika, że dzieje wiernych Kościoła
rzymskokatolickiego i ewangelicko-augsburskiego w Nidzicy i okolicznych para-
fiach po II wojnie światowej były bardzo trudne. Władze administracyjne państwa
ateistycznego utrudniały koegzystencję obu Kościołom. Praca duszpasterska wy-
magała wielkiej odporności i wiary ze strony duchownych. Dlatego też niniejsza
rozprawa pragnie uczynić zadość owej luce w dziejach Nidzicy i okolicznych okrę-
gach duszpasterskich.
Niniejsza rozprawa obejmuje lata 1945–2010. Punktem wyjścia jest rok zakoń-
czenia II wojny światowej, datą końcową zaś jest rok 2010, w tymże roku minęło
sześćdziesiąt pięć lat od zakończenia tragicznej w skutkach II wojny światowej.
W tymże czasie ważne wydarzenia dla wiernych Kościoła rzymskokatolickiego
przypadły w latach: rok 1946 – uroczyste poświęcenie kościoła poewangelickiego
w Nidzicy, rok 1966 – początek peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochow-
skiej w diecezji warmińskiej z okazji milenium rozpoczęty w Nidzicy, rok 1981
ożywienie życia religijnego w parafiach, spowodowane przemianami społeczno-
politycznymi w Polsce. Rok 1989 to czas zupełnej zmiany polityki wyznaniowej
w Polsce w stosunku do wszystkich wyznań., co dało początek powstaniu kilku
nowych parafii. Rok 2000, Rok Jubileuszowy Chrześcijaństwa, stał się symbolem
na drodze ekumenicznej ku jedności chrześcijaństwa.
Powojenne dzieje wiernych Kościoła rzymskokatolickiego i ewangelicko-augs-
burskiego w Nidzicy i okolicznych parafiach nie zostały do tej pory wystarczająco
Page 9
Wstęp
9
opracowane. Do cennych prac historycznych należy zaliczyć publikacje ks. A. Ko-
piczki2, ks. J. Wiśniewskiego3, K. Bielawnego4 i J. Kłaczkowa5. W pracach ks. A. Ko-
piczki odnajdujemy sporządzone katalogi duszpasterzy pracujących w poszczegól-
nych parafiach diecezji warmińskiej, a także krótkie biogramy duchownych, na-
tomiast ks. J. Wiśniewski w swych publikacjach sporządził alfabetyczny katalog
poszczególnych parafii dawnej diecezji pomezańskiej z ich krótkimi dziejami oraz
katalog pracujących duszpasterzy. Na uwagę zasługują opracowania pośmiertne
biogramów duchownych Kościoła rzymskokatolickiego autorstwa księży biskupów
J. Wojtkowskiego6 i J. Jezierskiego7. Do cenniejszych publikacja należy praca pod
red. W. Nowosielskiego i ks. A. Midury,8 a także A. Wakara9.
2 A. Kopiczko, Kościół warmiński a polityka wyznaniowa po II wojnie światowej, Olsz-
tyn 1996; Tenże, Katalog duchowieństwa katolickiego diecezji warmińskiej (1945–1992), Olsztyn
2006; Tenże, Duchowieństwo katolickie diecezji warmińskiej w latach 1945–1992, Olsztyn 2007;
Katalog duchowieństwa katolickiego w diecezji warmińskiej (do roku 1945), Olsztyn 2003; Tenże,
Duchowieństwo katolickie w diecezji warmińskiej w latach 1821–1945, Olsztyn 2003.
3 J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243–1821, cz.
1–2, Elbląg 1999.
4 K. Bielawny, Kościół ewangelicko-augsburski na Warmii i Mazurach w spojrzeniu histo-
ryczno-ekumenicznym, Olsztyn 2008.
5 J. Kłaczkow, Kościół ewangelicko-augsburski w Polsce w latach 1945–1975, Toruń 2010.
6 J. Wojtkowski, Ks. Józef Sikora, WWD 1990, nr 1, s. 21–23; Tenże, Ksiądz Augustyn
Flejszer (3 VIII 1919 – 31 XII 1992), WWA1993, nr 5, s. 41– 43; Tenże, Ksiądz Kazimierz Ka-
luta (9 III 1930–23 III 1992), WWA 1994, nr 13, s. 41–42; Tenże, Parafie utworzone w dziesię-
cioleciu archidiecezji warmińskiej 1992–2002, WWA 2002, nr 59, s. 50–82; Tenże, Śp. ks. Adam
Benedykt Kłoda (24 X 1943 – 13 IV 1997), WWA 1997, nr 31, s. 51–52; Tenże, Śp. ks. infułat
Wacław Hipsz, WWD 1992, nr 2, s. 94–96; Tenże, Śp. ks. Jerzy Podolecki, WWD 1987, nr 3–4,
s. 122; Te n ż e , Śp. Ks. Kazimierz Baniewicz, WWD 1992, nr 2, s. 93–94; Te n ż e , Śp. ks. Marian
Stanisławski (23 II 1927 – 15 I 1992), WWA 1997, nr 28, s. 84–85; Tenże, Ś.p. ks. prałat Wła-
dysław Strycharz, WWA 1996, nr 23, s. 86–88; Tenże, Ś.p. ksiądz infułat Tadeusz Borkowski,
WWA 2001, nr 54–56, s. 72–75; Tenże, Ś.p. ksiądz Henryk Darasewicz, WWA 2001, nr 51–53,
s. 125–126; Te n ż e , Śp. ksiądz kanonik Eugeniusz Brach, WWA 2003, nr 67, s. 59–60; Te n ż e ,
Śp. ksiądz prałat Zygmunt Załęski, WWA 2002, nr 59, s. 44–45; Tenże, Śp. Ksiądz Stanisław Ja-
nusz, PW 1992, nr 2 z 5 II – 7 III; Tenże, Śp. ks. Wincenty Putko, WWD 1985, nr 4, s. 161–162.
7 J. Jezierski, Wspomnienie o ks. Władysławie Sudzińskim, WWA 2004, nr 69, s. 61–
–62; Tenże, Śp. ks. Bogdan Mieszczanowicz, WWA1996, nr 23, s. 85; Tenże, Ś.p. Ks. Jerzy
Podolecki (1936–1987), w: Instytut Kultury Chrześcijańskiej im. Jana Pawła II w Olsztynie
1979–1994, pod. red. M. Dagiel, Olsztyn 1994, s. 80–81; Tenże, Śp. ks. prałat Ireneusz Tro-
chimowicz, WWA 2008, nr 96, s. 43–44; Tenże, Ś.p. ksiądz Leon Zajkowski, WWA 2002, nr
60, s. 33–34; Tenże, Śp. ks. Teodor Bałtruszewicz, WWA 1997, nr 31, 46–47; Tenże, Śp. ks.
prałat Stanisław Żurakowski, WWA 2006, nr 85, s. 53–55.
8 W. Nowosielski, ks. A. Midura, Nidzica dawniej i dziś 625 lat miasta Nidzicy, Ni-
dzica 2007.
9 Nidzica. Z dziejów miasta i okolic, pod. red. A. Wakara, Olsztyn 1976.
Page 10
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
10
Z dziedziny pamiętnikarskiej należy tu wymienić przede wszystkim wspomnie-
nia pastora J. Jaguckiego10, ks. J. Sikory11, ks. abpa J. Kowalczyka12, E. Kruka13,
S. Karaś14, K. Małłka15, F. Leyka16 i E. Sukiertowej-Biedrawiny17. Ks. J. Sikora we
wspomnieniach wiele miejsca poświęca pracy duszpasterskiej w Pasłęku, Morągu,
Olsztynku, a przede wszystkim w Nidzicy. W Nidzicy był proboszczem w parafii
p.w. Św Wojciecha w latach 1966–1978. Po przejściu na emeryturę nadal pozostał
w Nidzicy, zaś w roku 1981 zamieszkał w Olecku. Wspomnienia ks. Sikory dość
szczegółowo opisują życie religijne w Nidzicy w czasie jego duszpasterzowania.
Wiele cennych artykułów przyczynkarskich odnajdujemy w prasie regionalnej,
do których tematyki nie zachowały się inne przekazy źródłowe. Na uwagę zasłu-
gują: „Głos Nidzicki”, „Gazeta Nidzicka”, „Gazeta Olsztyńska”, „Kalendarz Ewange-
licki”, „Nidzicki Tygodnik”, „Słowo na Warmii i Mazurach”, „Posłaniec Warmiński”
i „Życie Olsztyńskie”. Wiele ciekawych informacji dotyczących dziejów życia reli-
gijnego parafii ewangelickich z przeszłości odnajdujemy na łamach „Neidenburger
Heimatbrief”.
Z materiałów drukowanych najważniejsze znaczenie miały dla niniejszej pracy
publikacje dokumentów kościelnych na łamach „Warmińskich Wiadomości Die-
cezjalnych”, a od 1992 r. w „Warmińskich Wiadomościach Archidiecezjalnych”,
a także Dzienniki Ustaw.
Podstawowe materiały źródłowe do omawianego problemu znajdują się w Ar-
chiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie. Główną bazę źródłową stanowią
teczki poszczególnych parafii w Nidzicy i okolicznych okręgów duszpasterskich.
Odnajdujemy w nich wiele cennych dokumentów informujących o życiu religij-
nym parafii.
Cenne materiały źródłowe znajdowały się również w archiwach parafialnych,
przede wszystkim w Archiwum Parafii św. Wojciecha w Nidzicy. Zachowało się trzy-
naście teczek z korespondencją z lat 1946–2007, dwa tomy kroniki parafialnej, księgi
ogłoszeń, zeszyt członków rady parafialnej z lat 1967–1978, protokoły z wizytacji
biskupich i księga protokołów dziekańskich. Bogate w źródła są także archiwa pa-
rafii w Łynie, Muszakach, Sarnowie, Stębarku, Szkotowie, Waplewie i w Rozdrożu.
W archiwum parafialnym w Kanigowie zachowała się Kronik parafialna, ogłoszenia
parafialne z lat 1967–2004, zaś cennym źródłem jest Kronika Publicznej szkoły Po-
10 J. Jagucki, Mazurskie dole i niedole, Olsztyn 2004.
11 J. Sikora, Wspomnienia (rękopis w zbiorach autora).
12 J. Kowalczyk, Świadectwo i służba. Rozmowy o życiu i Kościele, Warszawa 2008.
13 E. Kruk, Kronika z Mazur, Warszawa 1989; Tenże, Szkice z Mazurskiego Brulionu,
Olsztyn 2003.
14 S. Karaś, Ocalić od zapomnienia, Olsztyn 2008.
15 K. Małłek, Polskie są Mazury. Wspomnienia 1945 – 1966, Warszawa 1972.
16 F. Leyk, Pamięć notuje i utrwala. Wspomnienia, Warszawa 1969.
17 E. Sukiertowa-Biedrawina, Dawno a niedawno. Wspomnienia, Olsztyn 1995.
Page 11
Wstęp
11
wszechnej w Kanigowie z lat 1945–1950. Z Kroniki dowiadujemy się o odprawieniu
pierwszej Mszy św. w kościele w Kanigowie przez duchownego Kościoła rzymsko-
katolickiego po zakończeniu II wojny światowej i o relacjach pomiędzy Kościołem
rzymskokatolickim a władzami administracyjnymi na szczeblu powiatu i gminy. Bo-
gatą bazę źródłową posiada także parafia w Białutach, w diecezji toruńskiej. Przez
wiele lat duchowni parafii białuckiej duszpasterzowali w okręgu duszpasterskim
w Napierkach. Na uwagę zasługują także Archiwa Dziekańskie w Nidzicy i Rozdro-
żu. W Archiwum nidzickim zachowały się teczki poszczególnych parafii z dekanatu
nidzickiego z bogatym zbiorem wielu dokumentów. Na szczególną uwagę zasługują
protokoły rady parafialnej w Nidzicy, sporządzane w latach 1946–1948. Dowiaduje-
my się z nich o zaangażowaniu wielu wiernych świeckich w organizacje duszpaster-
stwa przy kościele poewangelickim św. Wojciecha w Nidzicy.
W Archiwum Akt Nowych główną bazą źródłową, na którą składa sie kore-
spondencja, stanowią zespoły akt Urzędu ds. Wyznań, a także Ministerstwa Ziem
Odzyskanych. Na uwagę zasługuje korespondencja między Kurią Biskupią w Olsz-
tynie a Urzędem ds. Wyznań w Warszawie, dotycząca mianowania proboszcza
w Nidzicy po śmierci ks. Jana Rymkiewicza.
W Archiwum Diecezji Mazurskiej w Olsztynie zachowało się także wiele mate-
riałów źródłowych mówiących o pracy duszpasterskiej duchownych Kościoła ewan-
gelicko-augsburskiego w Nidzicy. Materiały archiwalne zawierają dokumenty źró-
dłowe pierwszego stałego duszpasterza w Nidzicy ks. pastora E. Jungto i ks. J. Otello,
a także korespondencję pomiędzy parafią ewangelicką a różnymi instytucjami.
W Archiwum Państwowym w Olsztynie w zespołach Wydziału ds. Wyznań
i Wydziału administracyjnego udało się również odnaleźć dużo szczegółowych da-
nych dotyczących pracy duszpasterskiej duchownych w Nidzicy i okolicznych para-
fiach. Wiele cennych archiwaliów zachowało się także w APO, w Oddziale w Nidzicy,
w zespołach akt Starostwa Powiatowego Nidzicy. W zespołach Starostwa odnajduje-
my sporządzone w pierwszych latach powojennych sprawozdania z sytuacji wyzna-
niowej w poszczególnych okręgach duszpasterskich w Nidzicy i okolicznych miej-
scowościach. Jednak nie zachowała się korespondencja pomiędzy przewodniczącym
Powiatowej Rady Narodowej w Nidzicy a urzędami parafialnymi i duchownymi, za-
równo Kościoła rzymskokatolickiego, jak i ewangelicko-augsburskiego. Znaleziona
w archiwach parafialnych szczątkowa urzędowa korespondencja, prowadzona przez
Prezydium i przewodniczącego PRN w Nidzicy, rzuca światło na trudną sytuację
Kościoła w okresie totalitaryzmu komunistycznego.
Natomiast w Instytucie Pamięci Narodowej w Białymstoku zachowało się
sporo materiałów o działalności duszpasterskiej Kościoła rzymskokatolickiego
w Nidzicy i okolicznych parafiach. Wiele archiwaliów źródłowych odnajdujemy
w raportach sporządzonych przez funkcjonariuszy UB i SB państwa totalitarnego.
Zachowane dokumenty ilustrują trudną sytuację wiernych Kościoła w ówczesnych
czasach.
Page 12
Ks. Krzysztof Bielawny. Nidzica i okolice. Katolicy i ewangelicy po 1945 r.
12
Podjęty temat i przedstawiona problematyka zdecydowały o metodzie pracy.
Zastosowano metody historyczno-krytyczną i opisową. Metoda historyczno-kry-
tyczna posłużyła przede wszystkim analizie dokumentów sporządzonych przez
tajną policję polityczną, obecnie zgromadzonych w archiwaliach Instytutu Pamię-
ci Narodowej i w Urzędzie i Wydziale ds. wyznań. Dokumenty zgromadzone w
IPN i U. ds.W. były spisywane w określonym celu. Dlatego też zastosowana metoda
pozwala rzetelnie ocenić zachowane dokumenty i zapisane w nich informacje.
Cała praca podzielona jest na trzy części. Pierwsza przedstawia ogólne infor-
macje z życia diecezji warmińskiej po II wojnie światowej, a także sytuację osad-
nictwa w powiecie nidzickim w pierwszych dwóch dekadach po 1945 r.
Druga część, ukazująca dzieje wiernych Kościoła rzymskokatolickiego i ewan-
gelicko-augsburskiego w Nidzicy, podzielona jest na pięć rozdziałów. Pierwszy
przedstawia dzieje parafii św. Wojciecha, drugi poświęcono duchownym i świec-
kim zaangażowanym w życie parafii, trzeci – działalności duszpasterskiej, czwarty
– dziejom parafii ewangelicko-augsburskiej p.w. św. Krzyża, oraz piąty – dwom
nowym parafiom powstałym w 1989 r. i w 1993 r.
Trzecią część poświęcono okręgom duszpasterskim w okolicach Nidzicy,
a więc: sytuacji religijnej w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej,
pracy duszpasterskiej duchownych i ich zmaganiom z systemem komunistycz-
nym. Część ta składa się z dziesięciu rozdziałów. Każdy z nich poświęcony jest
dziejom parafii, zaś ostatni – parafiom utworzonym w latach dziewięćdziesiątych
XX w., a mianowicie parafii w Rozdrożu, Turowie-Gardynach i w Napiwodzie ery-
gowanej w 1989 r.
Uzupełnieniem książki jest dodatek zawierający Orędzie Kardynała Prymasa
(przyp. red. – A. Hlonda) do Ludności Katolickiej Ziem Odzyskanych z 1948 r.,
przemówienie ks. Biskupa T. Wilczyńskiego do Duchowieństwa Diecezji Warmiń-
skiej z dnia 20 grudnia 1962 r., po powrocie z I Sesji Soboru Watykańskiego II,
Homilia Jana Pawła II wygłoszona w Olsztynie 6 czerwca 1991 r., refleksje ks. abpa
E. Piszcza z okazji 20. rocznicy pobytu Jana Pawła II w Olsztynie i prezbiterologia
dekanatu nidzickiego w latach 1945–2000.
Serdeczne podziękowania składam ks. bp. R. Bażanowskiemu, rządcy diece-
zji mazurskiej Kościoła ewangelicko-augsburskiego, ks. prał. T. Lewdarowiczowi,
dziekanowi dekanatu Nidzica Kościoła rzymskokatolickiego i wszystkim probosz-
czom dekanatu nidzickiego, za udostępnienie wielu materiałów archiwalnych.
W publikacji zachowano pisownię imion i nazwisk na podstawie materiałów
źródłowych.
Page 13
Część I. Wiadomości ogólne
551
Spis treści
CZęŚć I
Wiadomości ogólne .......................................................................................................13
Rozdział I
Diecezja warmińska po 1945 r. ................................................................................................. 15
Rozdział II
Stosunki narodowościowe ......................................................................................................... 31
CZęŚć II
Katolicy i ewangelicy w Nidzicy ....................................................................................41
Rozdział I
Parafia nidzicka św. Wojciecha ................................................................................................. 43
Rozdział II
Duchowni i świeccy ................................................................................................................... 69
Rozdział III
Działalność duszpasterska ....................................................................................................... 133
Rozdział IV
Parafia ewangelicko-augsburska p.w. św. Krzyża w Nidzicy ............................................... 205
Rozdział V
Nowe parafie w Nidzicy ........................................................................................................... 231
CZęŚć III
Okręgi duszpasterskie w okolicy Nidzicy ...................................................................251
Rozdział I
Łyna – p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny ............................................. 253
Rozdział II
Waplewo – p.w. św. Stanisława biskupa i męczennika ......................................................... 287
Rozdział III
Sarnowo – p.w. św. Antoniego ................................................................................................ 301
Rozdział IV
Kozłowo – parafia p.w. św. Piotra i Pawła ............................................................................. 333
Rozdział V
Turowo – p.w. św. Michała Archanioła; Szkotowo – p.w. św. Józefa .................................. 349
Rozdział VI
Muszaki – parafia p.w. św. Wawrzyńca .................................................................................. 373
Page 14
Spis treści
552
Rozdział VII
Grunwald – Stębark p.w. Przenajświętszej Trójcy i św. Stanisława Kostki ...............................405
Rozdział VIII
Napierki – p.w. św. Antoniego Padewskiego ......................................................................... 419
Rozdział IX
Kanigowo – parafia p.w. Krzyża Świętego ............................................................................. 433
Rozdział X
Nowe parafie ............................................................................................................................ 459
Zakończenie .............................................................................................................................. 472
Aneks.......................................................................................................................................... 475
Wykaz skrótów .......................................................................................................................... 527
Bibliografia ............................................................................................................................... 531
poniedziałek, 12 stycznia 2015
Omulew, Zimna Woda, Wały
W wydanej w 1984 roku książce Der Kreis Neidenburg/Ostpreussen im Bild zebrano fotografie dotyczące przedwojennego powiatu nidzickiego. Zaprezentuję strony poświęcone miejscowościom Zimna Woda, Omulew i Wały. Dziś pierwsza część tych zdjęć.
Subskrybuj:
Posty (Atom)